رشد ۱۰۰ درصدی حجم تجارت میان ایران و افریقا گویای بازار بکر و پرپتانسیل آفریقا به عنوان مقصدی برای کالاها و خدمات ایرانی است که می تواند مسیر دور زدن تحریم ها و افزایش اعتبار ایران در افریقا باشد.

آفریقا قاره ای با بازارهای وسیع، منابع سرشار و ذخایر معدنی غنی است که هم می تواند مقصد مناسبی برای صدور کالاها و خدمات ایران به کشورهای این منطقه در جهت ارزآوری و رهایی از تنگناهای اقتصادی برای تهران باشد و هم پایگاهی برای گسترش حضور و نفوذ ایران به شمار می آید.

ایران با هدف خنثی کردن تحریم های آمریکا، یافتن شرکای جدید تجاری و ایجاد فرصت های اقتصادی به دنبال افزایش مبادلات اقتصادی خود با افریقا و افزودن نام کشورهای آفریقایی به فهرست دوستان خود است . ظرفیت بالقوه روابط تجاری میان دو طرف سالانه ۵ میلیارد دلار برآورد شده است. گسترش تعاملات با کشورهای آفریقایی یکی از اولویت های راهبرد اقتصادی دولت سیزدهم است که طی سال های اخیر در سیاست خارجی کشور به انزوا رفته بود.

اخیرا محمدصادق قنادزاده، مدیرکل آفریقای سازمان توسعه تجارت از رشد ۱۰۰ درصدی تجارت ایران و آفریقا خبر داده و گفته که قاره آفریقا بازار بکری برای صادرات و تامین مواد اولیه وارداتی است که با توافقات و مذاکرات در دسترس ایران قرار گرفته است.

قاره افریقا با ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت و حجم تجارت خارجی یک هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار مملو از فرصت و پتانسیل برای تبادل کالا است، اما از این حجم گسترده تنها ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار سهم تجارت ایران با این قاره است.

به رغم تصور فقر و کمبود که با شنیدن نام قاره آفریقا بر همگان ایجاد می شود، این قاره بیشترین ذخایر استحصال نشده معدنی از جمله اورانیوم، نیکل، مس، کبالت، طلا، الماس و زمین های کشاورزی دنیا را دارد و شامل میلیون ها هکتار زمین مرغوب برای فعالیت های زراعی است. برخی قدرت های نوظهور مانند ترکیه، روسیه، چین و امارات پی به ارزش های اقتصادی بالقوه این قاره برده اند و اقدام به سرمایه گذاری های هنگفت در بخش های مختلف آن کرده اند، اما ایران طی چند سال اخیر نسبت به پتانسیل های معدنی و کشاورزی این قاره تا حدی بی اعتنا بوده است. با این حال با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی و رویکرد شرق گرای وی، بار دیگر کشورهای افریقایی در کانون توجه ایران برای صدور خدمات و کالاها و تامین مواد اولیه قرار گرفته اند.

از اقدامات دولت ابراهیم رئیسی برای گسترش تجارت ایران و افریقا می توان به حضور حدود ۶۰ هیات تجاری آفریقایی در ایران، حضور فعال ایران در نمایشگاه‌های افریقا، اعزام سه رایزن بازرگانی به این قاره و افتتاح مراکز تجاری در ۱۰ کشور آفریقایی اشاره کرد

از اقدامات دولت سیزدهم برای رونق تعاملات اقتصادی و تجاری با آفریقا می توان به حضور حدود ۶۰ هیات تجاری آفریقایی در ایران، حضور فعال ایران در نمایشگاه‌های افریقا و اعزام سه رایزن بازرگانی به این قاره اشاره کرد. گام های دیگر ایران در این زمینه برگزاری کمیسیون های مشترک اقتصادی با برخی از کشورهای این قاره است که برگزاری آن ها به دلایل مختلف به تعویق افتاده بود. ایران همچنین مراکز تجاری را در کنیا، اوگاندا، تانزانیا، ساحل عاج، غنا، کامرون، سنگال، نیجریه، الجزایر و آفریقای جنوبی افتتاح کرده است.

به گفته قنادزاده تجارت ایران با آفریقا از ۶۵۰ میلیون دلار در سال ۹۹ با رشد ۱۰۰ درصدی همراه شده است و حجم تجارت دو طرف در ۹ ماهه سال جاری معادل کل تجارت سال گذشته بوده است. از سوی دیگر رشد خدمات فنی مهندسی ایران در افریقا نیز رشد ۷۰۰ درصدی داشته است که خود گویای پتانسیل این بازار گسترده برای جذب خدمات فنی مهندسی ایران است.

هم چنین طبق اظهارات قائم مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا سید روح الله لطیفی، حجم تجارت ایران با کشورهای افریقایی از ابتدای سال جاری تا دی ماه به حدود یک میلیارد و ۱۷۰ میلیون دلار رسیده است که ۹۳ درصد این میزان صادرات ایران به ۴۴ کشور افریقایی بوده است.

تکمیل زیرساخت و افزایش خطوط کشتیرانی در ایران لازمه شتاب بخشی به صادرات کالا به آفریقا است

اما باید در نظر داشت که با توجه به فاصله جغرافیایی ایران و آفریقا مسیر دریایی بهترین گزینه برای تجارت کالا میان دو طرف است که باید زیرساخت آن کاملا تکمیل شود تا روند صادرات کالاهای ایرانی به آفریقا با شتاب و نظم بیش تری انجام شود. در حال حاضر تنها دو خط کشتیرانی از ایران (بندر عباس و بندر بوشهر) به شرق افریقا وجود دارد و تبادل کالا به غرب، شمال و جنوب این قاره با مشکل مواجه است.

پیش تر نیز علیرضا پیمان‌پاک، معاون وزیر و رئیس کل سازمان توسعه تجارت ایران گفته بود فقدان خطوط کشتیرانی مکفی و زیرساخت‌های تجاری، پولی و بانکی مهم ترین چالش ها برای تجارت با کشورهای آفریقایی است.

وی گفته بود: برنامه ما این است که تا پایان سال ۱۴۰۱، ۱.۲میلیارد دلار تجارت ایران با آفریقا را به دو برابر یعنی ۲/۵میلیارد دلار و تا پایان ۱۴۰۴ به ۵ تا ۶ میلیارد دلار برسانیم که رسیدن به این میزان نیازمند الزاماتی از جمله تجهیز زیرساخت‌هاست.

دولت ابراهیم رئیسی که به دنبال سود اقتصادی بیش تر ایران است و به پتانسیل ها و ظرفیت های اقتصادی آفریقا آگاه است عزم خود را جزم کرده تا فصل جدیدی در مراودات سیاسی و اقتصادی با افریقا رقم زند و بدین ترتیب علاوه بر ارزآوری بیش تر برای ایران وزنه سیاسی خود را در قاره سیاه سنگین تر کند که در واقع پاسخی بالقوه به تلاش های آمریکا برای انزوای سیاسی و اقتصادی ایران است.

رئیسی اسفند ماه سال گذشته در حاشیه ششمین مجمع سران کشورهای صادرکننده گاز در قطر، در دیدار «اوبیانگ انگوئما امباسوگو» رئیس جمهور گینه استوایی گفته بود: کشورهای غربی طی چند قرن صرفا به تاراج منابع و نیروی انسانی غنی آفریقا پرداختند. رئیس جمهور گینه استوایی نیز در این دیدار گفته بود: کشورهای آفریقایی سال‌ها تحت استعمار کشورهای غربی بوده‌اند و امروز به همکاری با کشورهایی مثل ایران نیاز دارند تا بتوانند از منابع و ذخایر غنی خود به نفع مردم آفریقا بهره‌برداری کنند.

موریتانی مثال عالی برای گسترش صدور خدمات فتی مهندسی ایران به آفریقا

اخیرا نیز وزیر خارجه ایران حسین امیرعبداللهیان با هدف گسترش تعاملات سیاسی و اقتصادی با قاره سیاه به موریتانی سفر کرده است. وی تابستان سال جاری نیز به مالی، تانزانیا و زنگبار رفته بود.

محمد سالم ولد مرزوک وزیر امور خارجه موریتانی در دیداری با امیرعبداللهیان گفته بود که این کشور از همکاری جمهوری اسلامی ایران در توسعه زیرساخت‌های خود و در راستای منافع متقابل استقبال می‌کند. وی همچنین ابراز امیدواری کرد با تداوم رایزنی و پیگیری طرفین، دو کشور شاهد توسعه و گسترش بیش از پیش مناسبات دوجانبه باشند و بر توسعه مناسبات در حوزه‌های آموزش عالی، کشاورزی، ماهیگیری و انرژی‌های تجدیدپذیر تأکید کرد.

بهره‌برداری از معادن طلا در کنار سایر معادن از ‌جمله معادن سنگ آهن و مس، ۵۴ درصد صادرات موریتانی را شامل می‌شوند. ذخیره عظیم فسفات این کشور که ایران به واردات آن نیاز دارد، یک گزینه خوب برای تجارت پایاپای و دورشدن از معضلات تحریم مالی و بانکی ایران محسوب می‌شود. البته این کشور از سال ۲۰۱۴ با کاهش شدید در جریان تجارت مواد معدنی‌اش مواجه شده و برای تأمین منافع ملی، برخی تغییرات در سیاست اقتصادی‌اش را تجربه می‌کند. ازاین‌رو ایران با نگاه تجارت‌محور یک انتخاب خوب به‌ویژه برای بخش خصوصی پیش‌رو دارد تا فرصت های تجاری خود را گسترش دهد.

روابط ایران و آفریقا طی دهه های گذشته

آغاز توسعه روابط ایران و آفریقا با سفر علی اکبر هاشمی رفسنجانی، وزیر خارجه وقت ایران به سنگال در سال ۱۹۹۱ و در پی تحریم های آمریکا علیه ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران کلید خورد. اما سفرهای مقام های ایرانی به افریقا در این دوران پراکنده بود و دستاورد چندانی نداشت. متعاقبا در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد روند مراودات سیاسی و اقتصادی ایران با آفریقا به شدت صعودی شد. درگیری تهران با غرب بر سر مساله هسته ای ایران و نیاز تهران به شرکای بین المللی موجب نزدیکی بیش تر ایران و افریقا شد.

از سوی دیگر کشورهایی با منابع غنی اورانیوم، مانند مالاوی، نیجر، سیرالئون، توگو و اوگاندا، به نقطه کانونی دیگری در دوره احمدی نژاد تبدیل شدند. ایران در دوران احمدی نژاد اقدام به سرمایه گذاری در بخش بهداشت و درمان در کشورهای تانزانیا؛ کشاورزی در کنیا و گامبیا، تکمیل خط مونتاژ تراکتور در زیمبابوه، تاسیس کلینیک و درمانگاه در غنا کرد و در واقع آفریقا یکی از کانون های اصلی در دیپلماسی سیاسی و اقتصادی در دوران وی بود.

اما مراودات ایران و کشورهای قاره سیاه در دوران حسن روحانی، رئیس جمهوری پیشین ایران چندان شکوفا و پررونق نشد و روحانی به دلیل انزوای سیاسی و اقتصادی ایران دایره تمرکز خود را روی حصول توافق هسته ای با غرب و گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با اروپا و آسیا و خروج ایران از انزوا گذاشت. حتی پس از خروج یک جانبه آمریکا از برجام در ماه مه ۲۰۱۸ ایران هم چنان از پتانسیل های گسترده قاره افریقا تا حد زیادی غافل بود. البته در سال ۹۶ ایران بیمارستانی در اوگاند افتتاح کرد که بخشی از هزینه های تاسیس آن را متقبل شده بود.

به طور کلی می توان گفت تمایل ایران به ایجاد و تقویت مرادات سیاسی و اقتصادی با کشورهای ساحل آفریقا قویتر از سایر نقاط این منطقه است. منطقه نیمه خشک ساحل در غرب و شمال مرکزی آفریقا به طول ۳۸۶۰ کیلومتر و متشکل از از ۱۱ کشور بورکینافاسو، چاد، اریتره، گامبیا، گینه بیسائو، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال و سودان است. این کشورها با مشکلاتی چون نرخ بالای زاد و ولد، فقر، تغییرات شدید آب و هوایی، بحران‌های غذایی، شورش‌های خشونت آمیز توسط گروه‌های مذهبی افراطی و همچنین باندهای جنایتکار)، بی‌ثباتی سیاسی، توسعه نیافتگی اقتصادی و سایر بحران‌های سیستمی دست و پنجه نرم می کنند و دولت‌های منطقه به دنبال کمک‌های خارجی برای مقابله با این بحران ها هستند.در دوره کنونی سفرهای دوجانبه سران ایران و ساحل تشدید شده است.

روابط اقتصادی ایران با کشورهای ساحل افریقا بر ۳ محور تامین منابع معدنی موردنیاز ایران از سوی این کشورها، ارائه کمک های اقتصادی ایران به آن ها با هدف گسترش نفوذ تهران و ایجاد بازار برای محصولات نفتی تحت تحریم استوار است

همچنین، روابط اقتصادی ایران با کشورهای ساحل دارای سه شاخه است. نخست غنای کشورهای ساحل از نظر منابعی مانند مانند طلا، آهن، مس، الماس، پلاتین، فسفات و اورانیوم که دسترسی به این منابع برای تامین نیازهای اقتصادی ایران ضروری است. از سوی دیگر فقر در منطقه ساحل و غرب آفریقا فرصت هایی را برای ایران شکل می دهد تا با ارائه کمک های اقتصادی به این کشورها، از جمله کمک به پروژه‌های زیرساختی، نفوذ خود را افزایش دهد.

و در نهایت اینکه این روابط اقتصادی با کشورهای ساحل افریقا تامین کننده بازارهایی برای محصولات ایرانی، خصوصا نفت و فراورده های نفتی ایجاد می کند که تحت تحریم‌های جهانی است. بنا به گزارش‌ها، ایران از اجرای پروژه‌های مشترک، از جمله تأسیسات در کشورهای ساحل که نفت ایران را پالایش می‌کنند، درآمد قابل توجهی به دست آورده است. به عنوان نمونه‌ای از این روابط، ایران در سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۹، ۱۰۸۵ تن کالای غیرنفتی به ارزش ۱.۱۵ میلیون دلار به نیجر صادر کرده است، در حالیکه هیچ وارداتی از نیجر به ایران در آن سال ثبت نشد.

نتیجه

موقعیت استراتژیک آفریقا، تجربه استعمار در گذشته، منابع غنی، حضور جمعیت مسلمان و جذابیت اقتصادی همگی از مولفه های ترغیب جمهوری اسلامی ایران به گسترش تعاملات تجاری و اقتصادی با این منطقه هستند. افزون بر این، به لحاظ بین المللی مجموعه کشورهای آفریقایی حدود یک سوم اعضای سازمان ملل متحد و دیگر نهادهای وابسته را تشکیل می دهند و قدر مسلم کشورهای جهان برای پیشبرد اهداف بین المللی خود به آرای این کشورها نیازمند هستند و جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با فشارهای سیاسی کشورهای غربی در مجامع بین المللی، به ویژه در کمیسیون حقوق بشر، آرای کشورهای آفریقایی را مهم می شمارد.

از طرفی، آفریقا در بعضی حوزه‌ها مانند معدن با تامین سنگ آهن و بوکسیت، در حوزه صنعت خودرو به عنوان بازار ایران و یا در کشاورزی از طریق کشت فراسرزمینی و تولید کننده نهادهای دامی می‌تواند نیازمندی‌های ایران را تامین کند. ایران همچنین می تواند در حوزه‌های همچون معدن، کشاورزی و دامپروری، شیلات و صنایع و توریسم و کشت فرا سرزمینی و صادرات میوه‌های استوایی به مبادلات تجاری با کشورهای افریقایی بپردازد.

بر همین اساس می توان گفت که قاره آفریقا سرشار از فرصت‌هایی است که می‌تواند به ایران کمک کند تا نفوذ خود را در سطح منطقه‌ای و جهانیگسترش داده و همچنین بازارهای جایگزین و فرصت‌ های تجاری را برای خود فراهم کند و این موضوع زمانی نمود بیشتری پیدا میکند که بدانیم کشورهایی چون نیجریه، الجزایر، مصر و سنگال نیز به دنبال عضویت در بلوک اقتصادی قوی بریکس هستند.

نهایتا این که حتی اگر در شرایط کنونی برجام نیز احیا شود، توسعه تعاملات و مراودات اقتصادی ایران و آفریقا بردی دوجانبه را رقم می زند، زیرا آفریقا دارای بازارهای بکر و وسیعی است که به تکنولوژی و فناوری‌های نوین نیاز دارد و با توجه به توانمندی های ایران در حوزه‌های فناوری، دانش بنیان، خدمات فنی_مهندسی، صنایع دفاعی و بهداشتی، انتقال فناوری و همکاری‌ها در این حوزه می‌تواند هم به نفع ایران و هم کشورهای آفریقایی باشد.